Grein frá 2017
Það var hreint ekkert sjálfgefið að Íslendingar kæmust af hér á árum og öldum áður. Landið var harðbýlt og hér voru vetrarhörkur svo miklar að lífsnauðsynlegt var að birgja heimilin upp af forða ætti heimilisfólk að lifa veturinn af. Fyrir rafvæðinguna var frysting matar ekki kostur og því þurfti að geyma hann með þeim aðferðum sem þekktust, eða voru fundnar upp. Fiskur var þurrkaður, hertur eða saltaður, sláturmatur og kjet var súrsað, saltað og reykt, egg lögð í kös og svo framvegis. Íslendingar komu sér því af hreinni nauðsyn upp geymsluaðferðum sem dugðu en byggðu um leið upp matarmenningu sem að flestu leyti varð einstök á heimsvísu. Með iðnbyltingunni og breyttum tímum hefur fokið hratt yfir slóð þessarar matarmenningar og raunveruleg hætta á að ýmislegt falli í gleymskunnar dá, sé því ekki kerfisbundið haldið á lofti. Til eru þeir sem eru stoltir af matarmenningu okkar og sjá tækifærin í að miðla til gesta okkar og næstu kynslóða.
Forðast erlendar dægursveiflur
Ferðamenn nútímans vilja fræðast um matarmenningu þeirra þjóða sem þeir sækja heim og sækjast mjög eftir því. Finnst það hluti af upplifun sinni að njóta ekki eingöngu náttúrunnar heldur um um leið að kynnast þeim venjum og hefðum sem gestgjafarnir drógu fram lífið með. Til eru veitingastaðir hér á Vesturlandi sem leggja ríka áherslu á heimafengið hráefni, íslenskan mat og menningu. Láta þannig dægursveiflur amerískrar, asískar eða suður-evrópskrar matarmenningar lönd og leið. Í þessu blaði um Matarauð Vesturlands má glöggt sjá þann metnað sem margir veitingamenn sýna þessu viðfangsefni. Segja reyndar að það sé ekki erfitt að byggja matseld upp á heimafengnu hráefni, það sé einfaldlega betra og heilnæmara en margt af því sem innflutt er.
Menning út við ysta sæ
Til að geta höfðað til landsmanna og erlendra gesta er hægt að kynna matarmenningu okkar með ýmsum hætti. Hægt er að leggja áherslu á matargerð 20. aldar og margar þær aðferðir sem tíðkuðust á tímum foreldra okkar og foreldra þeirra við verkun og geymslu matar. En hægt er að stíga skrefinu lengra, bjóða mat eins og forfeður okkar á 18. og 19. öld drógu fram lífið með. Líklega væri það þó of framandi vinnsluaðferðir til að jafnvel forvitnustu gestir okkar myndu láta sér líka. Í því samhengi er gaman að rifja upp frægar veislur kvenfélagskvenna á Vatnsnesi í Húnaþingi vestra sem haldnar voru á Jónsmessunni í fjöruborðinu í Hamarsbúð um árabil. Þær tóku sig til og reiddu fram ýmsan þjóðlegan mat samkvæmt aldagamalli hefð norður við ysta sæ. Ekki stóð á viðtökum; fólk streymdi til þeirra úr öllum landshlutum og voru veislur þessar orðnar fjölmennari en húsakostur bar. Réttirnir sem þær buðu voru bæði fjölbreyttari og eldri að gerð en gerist og gengur. Þar var selkjöt nýtt og saltað, grafinn silungur og reyktur rauðmagi, sigin grásleppa og súrir selshreifar, harðfiskur, hákarl og reykt sauðahangikjet og allt þetta borið fram með blóðpönnukökum og öðru brauðmeti. Einnig var hægt að gæða sér á svartfugli, sviðasultu og súrum hval og ábrystum eða berjagraut í eftirrétt.
Kútmögum gerð skil
Þegar Íslendingar koma saman er það oft tengt mat. Þorrablótin eru þar þekktustu veislurnar. Ýmist eru þó slíkar veislur á forsendum matarins eða annarrar menningar. Kútmagakvöld eru til dæmis oft haldin út við sjávarsíðuna og beinlínis til að tapa ekki niður vinnslu og matreiðslu. Fyrir þá sem ekki vita er kútmagi nafn yfir það þegar þorsklifur og fleira er sett inn í þorskmaga og þetta er svo soðið við lágan hita í langan tíma. Lionsklúbbur Nesþinga, Slysavarnadeildin Helga Bárðardóttir á Hellissandi og Leikfélag Ólafsvíkur hafa til dæmis í tæpa þrjá áratugi staðið fyrir kútmagakvöldi fyrir eldri íbúa þar sem boðið er upp á þjóðlega og skemmtilega veislu. Lionsmenn í Grundarfirði standa sömuleiðis fyrir árlegri veislu þar sem kútmagar, hausastappa og annað góðmeti er á borð borið. Þannig má segja að kútmagakvöld séu engu minni veislur en þorrablótin inn til sveita.
Fórnað fyrir menningu og listir
En til eru fleiri veislur í landshlutanum sem tengjast menningu. Karlakórinn Söngbræður stendur á hverju ári fyrir söngveislu í janúar. Þar er náttúrlega sungið út í nóttina en áður en til þess kemur er borinn fram tvíréttaður matur. Annars vegar svið sem sviðin eru af þolinmæði með gamla Kósan-gasinu norður á Kópaskeri, en hins vegar saltað hrossakjöt. Hefð er fyrir því að kórfélagar taki að sér allt er viðkemur veislunni og hefst undirbúningur nokkrum mánuðum áður. Einhver kórfélagi slátrar hrossi fyrir málstaðinn og saltar í tunnu. Hrekkjóttum hesti eða haltri hryssu hefur þannig verið fórnað fyrir málstað menningar og lista.
Sprengja öll félagsheimili utan af sér
Þegar sauðfjárbændur í Dölum fóru að tvinna í kringum hrútasýningar í héraðinu menningarhátíð fyrir ríflega áratug hefur þeim væntanlega ekki dottið í hug að það myndi leiða af sér slíka hátíð sem raun ber vitni. Þessi árlega menningarhátíð bændafólks í Dölum og gesta þeirra nefnist Haustfagnaður og er fyrir löngu orðin landsþekkt skemmtun og stendur yfir heila helgi. Skemmtanir í bland við hrútasýningar, markaði og leiki, hagyrðingar fara á kostum og á borðum eru svið og tilheyrandi meðlæti eins og gestir geta í sig látið. Matarveislan hefur sprengt utan af sér hvert félagsheimilið á fætur öðru. Var fyrst í Árbliki, þá Dalabúð og undanfarið í íþróttahúsinu á Laugum og komast færri að en vilja.
Við þetta má bæta árlegar skötuveislur skömmu fyrir jól, grjúpánhátíðir og sjávarréttakvöld, svo dæmi séu tekin. Af þessu sjá að ómögulegt er að aðskilja mat þegar menning landsmanna er annars vegar. Við erum það sem við borðum og ekki nóg með það - við erum til af því okkur tóks að geyma matinn þar til birta sólar kveikti nýtt líf að vori
Comments